Rzekomo utrwalony
już pogląd Sądu Najwyższego o tym, że z braku zasądzenia w orzeczeniu całej
żądanej kwoty kosztów procesu należy domniemywać, iż w pozostałej części
żądanie zostało oddalone - nie zasługuje według mnie na aprobatę i nie mogę się
z nim pogodzić.
Chciałem tu
nawiązać do następujących orzeczeń SN:
- uchwała z dnia
11.12.1972r. ws. III PZP 14/72 (która
zapoczątkowała tę linię);
-
postanowienie z dnia 04.11.2011r. ws. IV Cz 82/10;
-
uchwała z dnia 30.11.2011r. ws. III CZP 69/11.
Najogólniej
rzecz ujmując orzeczenie o kosztach procesu nie musi być kompletne, ponieważ,
nawet, gdy nie zawiera pełnego rozstrzygnięcia, stronie przysługuje
zażalenie w stosunku do części nieuwzględnionej. Wówczas suponuje się, że w tej
niewyrażonej, niezwerbalizowanej części żądanie zostało oddalone.
W
mojej skromnej ocenie dopuszczenie konstrukcji domniemań (i to
pozanormatywnych) w tak ważkich aktach, jak orzeczenia sądowe jest
nieporozumieniem i nie zasługuje na żadne usprawiedliwienie, a taką ekskluzję
od ogólnie przyjętych zasad chce się wprowadzić mając na względzie tak
pojmowaną ekonomikę procesową, a więc pewną wygodę.
Natomiast
tam gdzie proces pozwala na przyjęcie domniemań, a odbywa się to na polu
postępowania dowodowego, tam znajduję uzasadnienie dla ich stosowania, tego
rodzaju domniemania mają genezę normatywną.
Kuriozalne
jest i niebezpieczne zaś czynienie domniemań „dla wygody” w orzeczeniach
sądowych!
W
tak relewantnych aktach, jak orzeczenia sądowe, nie powinno być miejsca na
domniemania. Orzeczenie, czy to dotyczące przedmiotu procesu, czy żądań
ubocznych – zawsze dotyczy sfery i interesów prawnych stron. Strona nie może
domyślać się, co organ procesowy miał na myśli i doliczać się tego, czego
brakuje w orzeczeniu.
Najczęściej ów
problem pojawia się w sytuacji, w której strona żąda zasądzenia kosztów
zastępstwa procesowego w wysokości podwyższonej stawki. Często zdarza się
bowiem, że Sąd tak czy siak zasądza koszty w wysokości minimalnej. Strona
wówczas domyśla się, czy Sąd nie zauważył, czy rozmyślnie „oddalił” żądanie
jako niezasadne. Najczęściej też, wbrew dyrektywom przewidzianym w art. 328 § 2
kpc, Sąd takiego „oddalenia” nie uzasadnia.
Teraz pojawia się
problem substratu zaskarżenia. Zasadą jest, że środek zaskarżenia jest
niedopuszczalny tam, gdzie nie ma substratu zaskarżenia. Substratem takim jest
oczywiście rozstrzygnięcie dotyczące praw i obowiązków, czy też ogólnie sfery
prawnej strony. I nie ma znaczenia to, że rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów
procesu dotyczy wyłącznie żądań ubocznych, zawsze wszak dotyczy owej sfery
majątkowej. Skoro strona „trafia” w końcu do Sądu, to pragnie uzyskać
przysłowiową sprawiedliwość. Zazwyczaj zostaje wciągnięty do procesu (lub
postępowania nieprocesowego) na kilka lat, dlatego gdy doczeka się już
rozstrzygnięcia powinno ono być jasne, precyzyjne, bez miejsca na domysły i
jakieś domniemania.
Nie mogę pogodzić
się z argumentacją przedstawioną przez SN w uzasadnieniu uchwały ws. III CZP
61/11, w której Sąd stwierdził, że „choć
dogmatyczny wzorzec rozstrzygania o kosztach nakazuje orzekanie o całości
wniosku, a więc o uwzględnieniu żądania, a jeżeli nie jest ono uwzględniane w
całości, także o jego oddaleniu w pozostałej części, i taki sposób orzekania
należy rekomendować, to jednak względy
pragmatyczne - potwierdzone wieloletnią praktyką - powodują, iż orzeczenie o
oddaleniu wniosku w pozostałej części nie jest konieczne i nie stoi także
na przeszkodzie zaskarżeniu takiego orzeczenia zażaleniem”.
Owe „względy
pragmatyczne”, jak je określa SN, oznaczają w istocie wygodę dla Sądu, który po
rozstrzygnięciu meritum sprawy, nie ma już siły i ochoty na grzebanie się w
kosztach. Tym bardziej, że SN sam przyznaje w ww. uchwale, że „zasady rządzące orzekaniem o kosztach
procesu są relatywnie skomplikowane”.
Należy jednak
postawić sobie pytanie systemowe podszyte aksjologią państwa prawa – dla kogo
powołane zostały Sądy i komu mają służyć i komu mają ułatwiać. Pytanie nasuwa
się samo – stronom procesu. A więc o ile łatwiej jest Sądowi nie orzekać o
całości żądania w przedmiocie kosztów i dokonywać żmudnych rozliczeń, względnie
uzasadniać dlaczego pełnomocnikowi nie należy się wynagrodzenie w podwyższonej
stawce, o tyle stronie wcale łatwiej już nie jest, bo ta musi się domyślać o co
chodziło organowi procesowemu i dlaczego nie orzekł o całości żądania, tym
bardziej, ze bardzo często z uzasadnienia to nie wynika. To strona ostatecznie
musi zmierzyć się z przyjętym „domniemaniem oddalenia żądania w pozostałej
części”.
Dlatego ta
„pragmatyka procesowa”, czy „ekonomika procesowa” ma ułatwiać życie Sądowi, a
nie obywatelowi.
Pojawia się moment
zaskarżenia orzeczenia i cóż teraz, gdy nie ma substratu zaskarżenia, a Sąd w
uzasadnieniu słowem nie wspomniał o motywach owego niewidzialnego
rozstrzygnięcia.
Nie wiadomo jak się
do tego zabrać i z czym polemizować, dlatego w dalszym ciągu prezentuję zdanie,
że w takiej sytuacji właściwym środkiem procesowym jest wniosek o uzupełnienie
postanowienia w przedmiocie rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Tak powinno być
w idei. Niestety w praktyce należy pójść dwutorowo i złożyć zażalenie na
postanowienie o kosztach (niewidzialne i nieuzasadnione) oraz wniosek o
uzupełnienie postanowienia.
Można więc postawić
sobie pytanie nie tylko substrat zaskarżenia, który nie tylko musi istnieć w
orzeczeniu, ale i należy go wskazać w zażaleniu (art. 394 § 3 kpc), ale nadto
pytanie o możliwość „kwestionowania zasadności” orzeczenia w przypadku braku
jakiegokolwiek uzasadnienia dlaczego Sąd nie zasądził na rzecz strony zwrotu
kosztów w żądanej wysokości, a przyznał tylko w stawce podstawowej.
Jak kwestionować
zasadność „niewidzialnego i nieuzasadnionego rozstrzygnięcia?”
Zgodnie ze
Słownikiem Języka Polskiego PWN:
Kwestionować
oznacza «podawać w wątpliwość słuszność czegoś
lub zaprzeczać czemuś»
[http://sjp.pwn.pl/szukaj/kwestionowa%C4%87]
Owa kontestacja,
zgodnie z zasadami logiki, nie może istnieć bez przedmiotu kontestacji „czegoś”, „czemuś”.
Skoro Sąd nie
wyprowadził w treści uzasadnienia postanowienia żadnych argumentów, dla których
nie uwzględnił żądania zasądzenia zwiększonych kosztów, to nie jest przez
stronę zupełnie możliwa ocena tych argumentów w treści zażalenia, nawet jeżeli
strona by je wniosła.
Strona nie może
kwestionować czegoś, co nie istnieje, nie może dokonywać ocen, a więc pozbawiona
jest możliwości badania pod kątem prawdziwości.
Wszak oceną nazywamy sąd dotyczący jednostkowego, konkretnego stanu rzeczy,
kiedy to posługując się przyjętym kryterium oceny, pozytywnie lub negatywnie
przeżywamy (tj. aprobujemy lub dezaprobujemy) przypisanie temu stanowi rzeczy
określonej wartości W.
(Malinowski w:
Logika dla prawników, red. A. Malinowski, Warszawa 2013, s. 223)
Strona, z uwagi na
brak rozstrzygnięcia (substratu) zaskarżenia oraz brak uzasadnienia
nieistniejącego orzeczenia, nie może kwestionować postanowienia.
Środki zaskarżenia
oparte są właśnie na ocenie rozstrzygnięcia pod kątem prawdziwości lub fałszu,
to rozstrzygnięcie i jej merytoryczne uzasadnieni stanowi ww. „jednostkowy,
konkretny stan rzeczy”, czyli podstawę kontestacji.
Oczywiście znam
orzecznictwo przewidujące tajemnicze „domniemanie”, wedle którego orzeczenie
tylko o części żądania co do kosztów procesu stanowi oznakę tego, iż w
pozostałej części żądanie jest oddalone, jednakże zupełnie się z takimi
postulatami nie zgadza.
Sąd Najwyższy w
uchw. z 30.11.2011r., III CZP 69/11 stwierdza, że w razie nieuwzględnienia
wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest orzekanie o
oddaleniu tego wniosku w pozostałej części.
Stanowisko takie
jest nie do przyjęcia i świadczy raczej o lenistwie i wygodnictwie procesowym.
Podstawą orzekania
w sposób odbiegający od rekomendowanych standardów dla SN stanowi:
- wieloletnia
praktyka orzecznicza;
- skomplikowanie
zasad rządzących orzekanie o kosztach procesu.
Sąd zauważa w tym
orzeczeniu, że „należy podkreślić, że zasady rządzące orzekaniem o kosztach
procesu są relatywnie skomplikowane, nie zawsze też strony w sposób przejrzysty
i jednoznaczny składają wnioski w tym przedmiocie”.
Zauważyć należy, iż
SN wyraził niskie standardy, że nie jest konieczne orzekanie o całości żądania
w przedmiocie kosztów i można pominąć działanie zgodnie ze „sztuką orzeczniczą”
w przypadku - z jednej strony tak błahej kwestii jak koszty (skoro o roszczeniu
głównym orzeczono, więc strona powinna być zadowolona) – a z drugiej strony tak
skomplikowanej materii.
Dziwić może
pozwanego taka ambiwalencja, wedle której rodzaje orzeczeń podlegających
zaskarżeniu w drodze zażalenia z art.
394 kpc Sąd Najwyższy traktuje ściśle, precyzyjnie i zwężająco, a z drugiej
strony zupełnie dowolnie przyzwala na zaskarżanie orzeczeń nieistniejących i z
lekką ręką konkluduje, że „nie stoi także na przeszkodzie zaskarżeniu takiego
orzeczenia zażaleniem”.
Podnieść należy, że
przepis art. 325 kpc wyznacza
obligatoryjne elementy sentencji orzeczenia:
Sentencja wyroku
powinna zawierać wymienienie sądu, sędziów protokolanta, oraz prokuratora
jeżeli brał udział w sprawie, datę i miejsce rozpoznania sprawy i wydania
wyroku, wymienienie stron i oznaczenie przedmiotu sprawy oraz rozstrzygnięcie
sądu o żądaniach stron.
Ustawodawca celowo
używa liczby mnogiej rzeczownika żądanie, wskazując, że orzeczenie tylko
wówczas będzie kompletne, gdy Sąd odniesie się do wszystkich zgłoszonych w
postępowaniu żądań stron.
Ustawodawca nie przewiduje tu żadnych wyjątków, nie
ustanawia żadnych domniemań, nie różnicuje, czy żądanie dotyczy roszczenia
głównego, czy roszczeń ubocznych takich jak odsetki, koszty procesu, rygor
natychmiastowej wykonalności.
Niedopuszczalne
jest – choćby w świetle art. 234 kpc – ustanawianie domniemań, które nie
wynikają z przepisu prawa, a wprowadzane są długoletnią praktyką dla wygody.
Jest to pogląd nie
do zaakceptowania z uwagi na przepis art. 234 kpc, zgodnie z którym tylko
domniemania ustanowione przez prawo (nie długoletnią praktykę) wiążą Sąd.
Jeżeli dla Sądu
uciążliwe jest (co podnosi SN stanowiąc o skomplikowanej materii) obliczanie
kosztów procesu, może przecież śmiało powierzyć referendarzowi sądowemu
szczegółowe wyliczenie kosztów procesu zgodnie z art. 108 § 1 zd. 2. Kpc.
Skazywanie strony
na ten środek odwoławczy w tego rodzaju sytuacji jest pozbawieniem strony
konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP).
Sąd Najwyższy wszak
wyraził się w jednym z orzeczeń, że:
Postanowienie o
kosztach procesu, do którego - zgodnie z art. 361 k.p.c. - stosuje się
odpowiednio art. 328 § 2 k.p.c., powinno zawierać nie tylko przytoczenie
stanowiących podstawę prawną rozstrzygnięcia przepisów prawa, ale także
wyjaśnienie, dlaczego w konkretnej sytuacji prawnej mają zastosowanie
powołane przepisy prawa i w jaki sposób wpływają one na rozstrzygnięcie. Nie jest bowiem rolą Sądu Najwyższego
poszukiwanie motywów, jakimi kierował się sąd orzekając o kosztach procesu,
niezbędnych do oceny zasadności zażalenia. Niewskazanie podstawy prawnej, jak
również motywów, którymi kierował się sąd orzekając o kosztach postępowania
odwoławczego, oznacza, że uzasadnienie nie odpowiada wymogom art. 328 § 2
k.p.c.
|
[postanowienie SN z
12.10.2012r., IV CZ 70/12]
Tak samo SN orzekł
w postanowieniu z 27.04.2012r. ws IV CZ 174/11:
Nie jest rolą
Sądu Najwyższego poszukiwanie motywów rozstrzygnięcia w przedmiocie
kosztów procesu.
|
Na marginesie
wskazać należy, mając na uwadze stanowisko SN, że praktyka wykształciła trzeci
rodzaj merytorycznego rozstrzygnięcia obok orzeczenia uwzględniającego,
oddalającego żądanie, także i nieuwzględnienie żądania.
Słusznie więc
Tomasz Szanciło w glosie krytycznej do ww. uchwały SN z 30.11.2011r., III CZP
69/11 stwierdza, że:
„sentencja
wyroku powinna zawierać m.in. rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron (art. 326
kpc), a jednym z tych żąda jest żądanie zasądzenia kosztów procesu. Ustawa nie
różnicuje żądań stron w zależności od ich „wagi”, a więc że żądanie główne jest
istotniejsze z punktu widzenia rozstrzygnięcia sądowego niż żądanie uboczne.
Tymczasem w głosowanej uchwale dokonano takiego zróżnicowania, przyjmując, że
żądanie w zakresie kosztów procesu jest niejako mniej istotne i mają do niego
zastosowanie inne zasady niż dotyczące roszczenia głównego. Jednakże orzeczenie
ostateczne o kosztach procesu, podobnie jak orzeczenie co do żądania głównego,
powinno być zupełne, tj. powinno rozstrzygać, kto i w jakiej wysokości ponosi
koszty postępowania, a więc obejmować wszystkie opłaty i wydatki poniesione w
sprawie, także koszty postępowania mediacyjnego, zażaleniowego,
zabezpieczającego, apelacyjnego i kasacyjnego”
[glosa krytyczna T.
Szanciło do uchw. SN z 30.11.2011r., II CZP 69/11, OSP 2013/4/45]
Idąc tropem
orzeczenia SN i różnicowania przez niego wagi żądań i roszczeń stron i pomimo
chęci uniknięcia sytuacji, w której w stosunku do jednego orzeczenia
przysługuje kilka środków prawnych, SN dopuszcza jednak się antynomii,
prowadzącej do zróżnicowania środków prawnych od rodzaju żądań.
Żądanie główne
|
Żądania uboczne
|
||||||
Roszczenie główne
|
Roszczenie o odsetki
|
Roszczenie o koszty procesu
|
Żądanie nadania rygoru
natychmiastowej wykonalności
|
||||
Oddala
|
Pomija
|
Oddala
|
Pomija
|
Oddala
|
pomija
|
Oddala
|
pomija
|
Apelacja
|
Uzupełnienie
|
Apelacja
|
Uzupełnienie
|
Zażalenie
|
Zażalenie
|
Zażalenie
|
uzupełnienie
|
Mając na uwadze
powyższe, stwierdzić należy, że przyjęcie argumentacji SN w cytowanej uchwale
prowadzi do niedopuszczalnego zróżnicowania żądań procesowych, choć art. 325
kpc nie daje podstaw do czynienia tego rodzaju dyferencjacji. Inne środki będą
przysługiwać stronie w przypadku roszczeń o odsetki, a inne w przypadku żądania
kosztów procesu, choć i jedne i drugie to żądania uboczne.
W przypadku
niezasądzenia odsetek i złożenia zażalenia, Sąd to zażalenie by odrzucił,
ponieważ stronie przysługuje wniosek o uzupełnienie.
W przypadku
niezasądzenia części kosztów i złożenia wniosku o uzupełnienie Sąd wniosek
oddali (czemu więc nie odrzuci), ponieważ stronie przysługuje zażalenie.
Konsekwencja
wymagałaby raczej trzymania się ugruntowanych dychotomicznych zasad
procesowych, mających swoje źródło w przepisie, mianowicie:
- przy orzeczeniu
istniejącym – środek zaskarżenia;
- przy braku
orzeczenia – wniosek o uzupełnienie.
Relacja krzyżowa
(orzeczenie istniejące – wniosek o uzupełnienie) dopiero powoduje odrzucenie
środka procesowego, zgodnie z orzecznictwem:
- Apelacja od
nie istniejącego orzeczenia podlega odrzuceniu z braku substratu
zaskarżenia (post. SN z
28.05.1998r., III CKN 409/98, LEX
nr 519240);
- Jeżeli sąd nie
orzekł o całości żądania strona może złożyć wniosek o uzupełnienie
orzeczenia (art. 351 § 1 k.p.c.), jeżeli natomiast wniosła środek
odwoławczy dotyczący przedmiotu nieobjętego rozstrzygnięciem w sentencji
orzeczenia, to środek ten podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny z powodu
braku substratu zaskarżenia (post.
SN z 19.07.2006r., I CZ 35/06, LEX
nr 584195);
- Jeżeli sąd II instancji, zmieniając zaskarżony wyrok, nie orzekł
o wszystkich żądaniach rewizji (apelacji), a żadna ze stron w
przewidzianym terminie nie złożyła wniosku o uzupełnienie, to kasacja
skierowana przeciwko orzeczeniu nie istniejącemu podlega - jako
niedopuszczalna - odrzuceniu. (post.
SN z 25.02.1997r., II CKN 15/97, OSNC
1997/6-7/89);
- Kasacja od
wyroku sądu odwoławczego zmieniającego wyrok sądu I instancji i
zasądzającego w wyniku waloryzacji świadczenia kwotę niższą niż zasądzona
przez sąd I instancji wskazująca jako wartość przedmiotu zaskarżenia
różnicę między kwotą zasądzoną w I instancji a kwotą zasądzoną w II
instancji, pozbawiona jest substratu zaskarżenia. Zgodnie z utrwalonym
poglądem wniesienie w takiej sytuacji środka odwoławczego jest
niedopuszczalne. (post. SN z
08.07.1997r., I CZ 76/97, LEX nr 110593).
- Rozstrzygnięcie
o żądaniach stron, w tym także o kosztach procesu, musi być zamieszczone w
sentencji orzeczenia, a nie w jego uzasadnieniu (post. SN z 15.02.1967r., II CZ 144/66, LEX nr 548).
W tym ostatnim
orzeczeniu Sąd Najwyższy słusznie zwrócił uwagę, że:
„Z mocy art. 325,
362 k.p.c. sentencja orzeczenia powinna zawierać rozstrzygnięcie sądu o
żądaniach stron. Rozstrzygnięcie to
powinno dotyczyć zarówno żądania głównego, jakim jest żądanie pozwu
określające, jakiej treści wyrok zrealizuje w danym wypadku obowiązującą normę
prawną, jak i żądań ubocznych, takich jak: żądanie odsetek zwłoki, żądanie
kosztów procesu czy też żądanie nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej
wykonalności. Obowiązek rozstrzygnięcia o kosztach procesu wynika nadto z
treści art. 108 k.p.c., w myśl którego sąd powinien rozstrzygnąć o kosztach w
każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, gdy strona, której przysługuje
zwrot kosztów procesu, wysunęła tego rodzaju żądanie (art. 98 i 109 k.p.c.).
Rozstrzygnięcie o żądaniu strony może być pozytywne
albo negatywne. Sąd może uwzględnić lub oddalić żądanie strony. Rozstrzygnięcie o
żądaniach stron musi być jednak zamieszczone w sentencji orzeczenia, a nie w
jego uzasadnieniu. Tylko bowiem sentencja orzeczenia rozstrzyga o żądaniach
stron. Uzasadnienie orzeczenia natomiast przeznaczone jest dla podania przez
sąd powodów rozstrzygnięcia zawartego w sentencji. Orzeczenie nie zawiera zatem
rozstrzygnięcia, jeżeli sąd ustosunkuje się wprawdzie do żądania strony jedynie
w uzasadnieniu orzeczenia, ale pominie je w sentencji orzeczenia.”
Podkreślić więc
należy z całą stanowczością, że ustawa
nie przewiduje modelu, zgodnie z
którym pominięcie części żądania jest
rozstrzygnięciem (i to zaskarżalnym).
